मिडिया साक्षरताको महत्व निबन्ध-For all classes
{tocify} $title={Table of Contents}
मिडिया साक्षरता भनेको के हो ?(What is media literacy?)
मिडिया भनेको लेख, दृश्य र भिडियोमार्फत सूचना, जानकारी तथा समाचार प्रवाह गर्ने विधुतीय साधन तथा डिजिटल सामाग्रीहरू हन् । रेडियो, टेलिभिजन, मोबाइल फोन, पत्रपत्रिका, इन्टरनेट आदि सबै मिडियाभित्र पर्दछन् । साक्षरता शब्दले प्राय: पढने र लेख्ने क्षमतालाई जनाउँछ । पढ्ने साक्षरता र मिडिया साक्षरतामा खासै फरक छैन, दुबै उस्ताउस्तै हुन् । सरल भाषामा भन्नुपर्दा मिडिया साक्षरता भनेको मिडियाले प्रवाह गर्ने समाचार, जानकारी तथा सन्देशहरूलाई विश्लेषण, समालोचना र बुभ्नसक्ने क्षमता हो । प्राप्त समाचारको विश्लेषण र मूल्यङ्कन गरी सत्यता पत्ता लगाउनसक्ने योग्यता हो । अमेरिकामा अवस्थित मिडिया साक्षरताको राष्ट्रिय आयोगले यसलाई अझ विस्तारमा मिडियाको विश्लेषण, मूल्याङ्कन तथा सिर्जना गर्न सक्ने कार्य क्षमताको रूपमा परिभाषित गरेको छ । मिडिया साक्षरताको प्रावधान ल्याउने व्यक्ति जोन एम कुल्किन हुन् । सन् १९२८मा मिडिया साक्षरता सम्बन्धी पाठ्यक्रम सुचारु गरेर उनले मिडिया साक्षरताको प्रावधान अगाडि सारेका हुन् ।
मिडिया साक्षरता को आवश्यक्ता-Need of media literacy
 |
| Image Credit:UNICEF Nepal |
आज हाम्रो संसार सारै तिव्र गतिमा चलिरहेको छ । विश्व क्षणक्षणमा बदलिरहेको छ । विज्ञान तथा प्रविधि आजभन्दा भोलि भोलिभन्दा पर्सि झनभन्दा झन ठूला चमत्कारहरू गरिरहेको छ । विज्ञान र प्रविधिको विकासका कारण मिडिया तथा सूचना प्रविधिले समेत व्यापकता ग्रहण गरेको छ । आजको व्यस्त समयमा छिटो छरितो सूचना, जानकारी तथा सन्देशहरू प्राप्त गर्न बच्चादेखि बुढा र बृुढादेखि युवा सबै उमेर समूहका मानिस मिडियामा भर पर्न थालेका छन् । सूचना तथा जानकारीहरूमा के देखाउन, कस्ता कुराहरू देखाउने, कसरी देखाउने, कसको पक्ष विपक्ष लिने सब मिडियाको हातमा छ । मिडियासँग हाम्रो साँचाइ, बुझाइ, भावनामाथि नियन्त्रण र त्यसलाई परिवर्तन गर्न सक्ने नराम्रो शक्ति छ । यसले हाम्रो व्यक्तिगत जीवन, सामाजिक जीवन ,राष्ट्र र विश्वलाई समेत नराम्रो प्रभाव पार्न सक्छ । त्यसैले झुटा तथा तथ्यहीन समाचारहरूलाई हाम्रो मन मस्तिष्कमा हावी हुन नदिनका लागि आज मिडिया साक्षरता नामक चाँवीको आवश्यक्ता परेको हो ।
डिजिटल मिडिया तथा सूचना प्रविधिको यस युगमा मिडिया साक्षरता हरेक व्यक्ति र देशका लागि अति आवश्यक बनेको छ । सबै नेपालीको हातहातमा मोबाइल फोन, घरघरमा टेलिभिजन र नपालका दुर्गमभन्दा दर्गम ठाउँमा पनि इन्टरनेटजस्ता मिडियाको पहँच पुगेकाले नेपाल र नेपालीका लागि पनि मिडिया साक्षरता नभई नहुने अपरिहार्य चिज बनेको छ । त्यसैले नेपालजस्तो विकासशील मुलुकमा मिडिया साक्षरताको ठुलो महत्व छ । मिडियाले प्रवाह गरेका झुटा तथा तथ्यहीन समाचारहरूको मूल्याङ्कन र विश्लेषण गर्ने क्षमता विकास गरेर सत्य तथ्य जान्न पाउने हाम्रो लोकतान्त्रिक हकको सुरक्षा मिडिया साक्षरताले गर्छ । यसले हामीलाई मिडियाको झुटा सूचनाका आधारमा कसैको पक्ष विपक्ष नलिएर निष्पक्ष बन्ने शिक्षा समेत दिन्छ । मिडिया साक्षरताले तथ्यहीन सूचनाका आधारमा इज्जतमाथि लाञ्छना लाग्न नदिने हुनाले यो हाम्रो व्यक्तिगत मान,सम्मान,इज्जत र प्रतिष्ठाको पहरेदार समेत बनेको छ। मिडियाको बढ्दो प्रयोगले नेपाली सँस्कृतिमा अथाह विकृति र नकारात्मक प्रभावहरू भित्रिएका छन् । अतिरञ्जित समाचार राखेर भ्युवर बढाउने, मनिटाइज गरेर पैसा कमाउने उद्देश्यले खुलेका अनलाइन, युट्युव वा अन्य सामाजिक सञ्जालले गलत सूचना प्रवाह गर्दा नेपाली सँस्कृति धरापमा पर्न थालेको छ । यस्तो अवस्थामा मिडिया साक्षरताले मिडियाका दस्प्रचारका बारेमा सचेत र सजग गराएर नेपाली सँस्कृतिको संरक्षणमा प्रभावशाली बनेर उभिएको छ । मिडियाको माध्यमबाट सरकारले दिने गलत सूचना र जानकारीले सत्य तथ्य र राष्ट्रिय महत्वका क्राहरू जान्न पाउने हाम्रो संवैधानिक, लोकतान्त्रिक र नागरिक हकको अपहेलना गर्छ । मिडिया साक्षरताले हामीलाई यसका विरुद्ध प्रश्न गर्न, मुल्याङ्कन गर्न र आलोचना गर्न प्रेरित गर्छ जसका कारण सरकार पनि लाचार भएर हाम्रा प्रश्न र मागको उत्तर दिन, सत्य तथ्य बताउन वाध्य बन्छ। यसरी मिडिया साक्षरताले हामी नेपालवासीलाई सत्मार्गतर्फ र नेपाललाई विकास पथतर्फ अग्रसर गराउन सहयोग पुर्याउँछ ।
नेपाल मा मिडिया साक्षरताको अवस्था -Condition of media literacy in Nepal
दुर्भाग्यवश नेपालका हरेक कुना काँप्चा र सबै नेपालीहरूमा मिडिया साक्षरताको पहुँच पुग्न सकेको छैन । थुप्रै नेपली नागरिकहरू मिडिया साक्षरताको उज्यालोबाट बञ्चित छन् । सोही कारण थुप्रे नेपालीहरू झुटा समाचारको जालमा परिरहेका छन्, तथ्यहीन समाचारलाई सत्य मानिरहेका छन् । जनतालाई झुटो तथ्य देखाएर भ्रममा पार्ने भ्रामक समचारहरू दिन दिनै प्रकाशनमा आउँदै छन् । सथ्य,तथ्य छुट्याउन नसक्ने भोला भाला मानिसहरू समस्यामा परिरहेका छन् । विद्यार्थीहरूले गलत जानकारी हासिल गरिरहेका छन् जसले गर्दा उनीहरूको शिक्षा दिक्षामा नराम्रो प्रभाव परिरहेको छ । देशका कर्णघारनै अशिक्षित भएपछि देशको हालत के होला भन्न सकिन्न । यसरी झुटा र भ्रामक समाचारले नेपालमा सारै नराम्रो प्रभाव पारिरहेको छ ।
आज पनि जब सारा विश्व एक भाइरल महामारीसँग लडिरहेको छ, हामी साथसाथै नक्कली समाचारको इन्फारडामक्ससँग सङ्घ गरिरहेका छौं । प्रस काउन्सिल नेपालको म २२,२०२०को प्रतिवेदन अनुसार विभिन्त अनलाइन पोर्टलबाट १६० बटा झुटा र तर्कहीन समाचार छाँपिएको कुरा अगाडि आएको छ । जसमध्ये ७० वटा अनलाइन वेबसाइटलाई प्रतिबन्ध लगाइएको छ र प्रकाशकहरूसँग स्पष्टिकरण मागिएको छ । त्यसैले नेपालमा मिडियाको हालत सार खराब बन्न पुगेका छ।
Conclusion
अत: नेपालमा मिडियाको दुत गतिमा विकास हुनुका साथै झुटा र तथ्यहीन समाचारको प्रकाशन बढेकाले जनतालाई सचेत र जागरुक बनाई सही सूचना छनोट गर्नसक्ने बनाउन, समाजमा हुनसक्ने गलत कृयाकलापलाई रोक्न, कुनै व्यक्ति वा राजनीतिक दलका गलत क्रियाकलाप रोक्न, नेपाली संस्कृति, परम्परा र सामाजिक मूल्य र मान्यताको संरक्षण गर्न मिडिया साक्षरताको खाँचो परेको छ । कछवाको सुस्त गतिमा भएपनि नेपालमा मिडिया साक्षरता सम्बन्धि केही न केही कार्यक्रमहरू सञ्चालन हुन थालेका छन् । रेडियो र टेलिभिजनमा मिडिया साक्षरता सम्बन्धि जनचेतनामूलक कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरिएका छन् । विद्यालय तहमा कम्प्युटर शिक्षाको माध्यमबाट मिडिया साक्षरताको सीप सिकाइएको छ । सरकारले पनि आफ्नो तहबाट नियम, कानून र मापदण्ड बनाएर सक्दो कोसिस गरिरहेकै छ । आजभोलि बालबालिका पनि मिडियाको पहँचमा आएकाले अभिभावकले पनि मिडिया के हो, यसले कसरी सूचना प्रवाह गर्छ र कस्तो मिडिया राम्रो हो, कस्तो मिडिया नराम्रो हो,कस्तो खबर साँचो हो अनि कस्तो खबर झुटो भनेर आफैँले आफ्ना बालबालिकालाई सचेत गराउनु पर्छ । सबैले आ-आफ्नो तर्फबाट कोसिस गरे मिडिया साक्षरताको उज्यालो नेपालभरि छर्न सकिन्छ ।